Leven met OCD: Een dagelijkse strijd

In dit eerste deel van deze blog lees je over: 

• het ontstaan van OCD
• welke persoonskenmerken een draagvlak voor OCD creëren
• veelvoorkomende dwanggedachten en dwanghandelingen
• de vicieuze cirkel van OCD
• de vaak zeer ernstige gevolgen voor iemand die lijdt aan OCD

De impact van het hebben van een angststoornis blijft vaak nog zo onzichtbaar voor de buitenwereld. In deze blog wil ik het hebben over een angststoornis die mij misschien wel het meest intrigeert: de obsessieve compulsieve stoornis oftewel OCD (obsessive-compulsive disorder).

OCD is veel meer dan alleen een voorkeur voor netheid of een tik om dingen op een bepaalde manier te doen. Het is een hardnekkige angststoornis die het leven van mensen op vele manieren beïnvloedt.

Voor velen die leven met OCD is namelijk elke dag een strijd. Het begint vaak met obsessieve gedachten die zich als een eindeloze lus in het hoofd herhalen. Gedachten als “heb ik de deur wel echt op slot gedaan?” of “heb ik iets slechts gezegd?” kunnen je volledig in beslag nemen, waardoor het moeilijk wordt om te focussen op iets anders.
Deze obsessieve gedachten gaan vaak gepaard met dwangmatige handelingen, zoals het herhaaldelijk controleren van deuren, het schoonmaken van allerlei zaken of het tellen van voorwerpen.

En dit is nog maar een fractie uit het brede scala aan gedachten en gedragingen die we bij mensen met OCD zien voorbijkomen. Hoewel de handelingen tijdelijke verlichting kunnen bieden, houden ze je gevangen in een vicieuze cirkel van obsessieve gedachten, angst en compulsief gedrag.

Het ontstaan van OCD

Het is belangrijk om te begrijpen dat OCD niet zomaar ontstaat uit één enkele oorzaak, maar eerder het resultaat is van een complex samenspel van genetische, neurobiologische en omgevingsfactoren. Als je een genetische aanleg voor een angststoornis hebt, is er sprake van een verhoogd risico dat je OCD kan ontwikkelen, terwijl traumatische ervaringen of chronische stress de symptomen kunnen verergeren of activeren.

Bovendien kan een gebrek aan controle over bepaalde aspecten van ons leven bijdragen aan het ontstaan van OCD. Het gevoel van hulpeloosheid en de behoefte om grip te krijgen op onze omgeving kan leiden tot obsessieve gedachten en compulsieve handelingen als een manier om die controle te herwinnen.

Daarbij zien we als grote overeenkomst bij mensen met OCD dat er een soort zelfde draagvlak van persoonskenmerken aanwezig is. Een draagvlak waarop OCD zich sneller lijkt te ontwikkelen dan bij mensen met andere persoonskenmerken.

De overeenkomsten zien we terug in de volgende drie eigenschappen die dus bijna altijd alle drie aanwezig zijn:

1. perfectionisme

Je bent erg bang om fouten te maken en wilt graag alles heel goed doen. Dit streven naar perfectie kan leiden tot obsessieve gedachten over het vermijden van fouten of het vermijden van situaties die als imperfect worden beschouwd.

2. (zeer) groot verantwoordelijkheidsgevoel

Je voelt je vaak overdreven verantwoordelijk voor van alles en nog wat. Dit uit zich in de drang om alles en iedereen veilig te houden.

3. twijfelaar

Je hebt de neiging om veel te twijfelen over allerlei zaken. Je bent minder daadkrachtig of besluitvaardig en daardoor ook meer vatbaar voor de twijfels die OCD zaait.

Veelvoorkomende dwanggedachten (obsessies) en dwanghandelingen

Obsessies zijn aanhoudende gedachten, beelden of driften die ongevraagd blijven binnendringen. Deze obsessies gaan vaak gepaard met een stortvloed van angst en/of walging, die dikwijls diep in strijd zijn met iemands waarden en overtuigingen. Deze gedachten kunnen irrationeel en tegelijkertijd overweldigend echt aanvoelen.

Deze gedachten komen bijna altijd voor in bepaalde kernthema’s. Men kan afwisselend last hebben van verschillende thema’s, maar deze komen niet vaak tegelijkertijd voor.

 Veel voorkomende soorten OCD-obsessies / thema’s:

Besmetting: angst voor ziektekiemen of vuil, wat leidt tot overmatig schoonmaak- of vermijdingsgedrag.

Veiligheid: zorgen over veiligheid of schade, wat vaak leidt tot repetitief controlegedrag (zoals ervoor zorgen dat deuren op slot zijn).

Symmetrie en orde: een diepe behoefte aan perfecte orde en/of symmetrie, die leed veroorzaakt als er niet aan wordt voldaan.

Schade toebrengen aan zichzelf of aan anderen: opdringerige en ongewenste gedachten over het schaden van zichzelf of van anderen.

Hamsteren: moeilijk afscheid kunnen nemen van bezittingen, wat leidt tot rommel en ophoping.

Religieuze of morele obsessies: verontrustende gedachten rond deze thema’s, die leiden tot schuldgevoelens of angst.

Angst voor ziekte: constante zorgen over het hebben van een ernstige gezondheidstoestand.

Angst om de controle te verliezen: angst om de zelfbeheersing te verliezen in verschillende situaties.

Seksuele obsessies: ongewenste seksuele gedachten en/of beelden; obsessieve angsten over iemands seksuele geaardheid.

Bijgelovige obsessies: angsten die verband houden met geluk, getallen of kleuren.

Obsessieve gedachten zijn vaak zo lastig en storend dat je ze zo snel mogelijk weg wilt krijgen. Vaak ontstaat op deze manier een zogenoemde dwanghandeling. Dit zijn de acties die we ondernemen in een poging de angst te onderdrukken die door deze obsessies wordt veroorzaakt.

Deze dwanghandelingen – of het nu gaat om meedogenloos schoonmaken, onophoudelijk controleren van sloten of een diepgewortelde behoefte om alles geordend en symmetrisch te laten zijn – geven echter vaak slechts een vluchtig gevoel van opluchting. In plaats van de onderliggende angst op te lossen, gaan ze deze juist versterken.

Veelvoorkomende soorten dwanghandelingen

Dwangmatige reiniging: zeer sterke drang om schoon te maken of te wassen om angst voor besmetting tegen te gaan.

Controle drang: impulsen om sloten, apparaten of persoonlijke spullen herhaaldelijk op veiligheid te controleren.

Ordenen en rangschikken: sterke behoefte om objecten in een specifiek, vaak symmetrisch, patroon te rangschikken.

Hamsteren: dwang om spullen te verzamelen of te bewaren, vaak zonder praktische noodzaak of waarde.

Impulsen voor zelfbeschadiging: aandrang om zichzelf schade toe te brengen, vaak zonder enige intentie om ernaar te handelen.

Geruststelling zoeken: aanhoudende drang om bevestiging of geruststelling van anderen te zoeken.

Vermijdingsdrang: sterke verlangens om situaties, plaatsen of mensen te vermijden die OCS-angsten triggeren.

Repetitieve rituelen: drang om specifieke rituelen of routines uit te voeren om angst te verlichten of een gevreesde gebeurtenis te voorkomen.

Stille herhalingen: sterke behoefte om woorden, getallen of zinnen mentaal te herhalen.

En dan zijn er nog de interne mentale dwanghandelingen – degenen die niet zo zichtbaar zijn:

• Herhaalde mentale rituelen, zoals het tellen of in gedachten opzeggen van bepaalde zinnen, of gebeden om angst af te weren.
• Controleren en opnieuw controleren van herinneringen of informatie om de nauwkeurigheid te garanderen.
• ‘Goede’ gedachten denken om ‘slechte’ gedachten te neutraliseren.

De vicieuze cirkel van OCD

Het begrijpen van de ingewikkelde dynamiek tussen obsessies en dwanghandelingen is cruciaal voor het begrijpen van de aard van de obsessief-compulsieve stoornis (OCS oftewel OCD). Deze vicieuze cirkel begint met een of meerdere obsessies die vaak zeer opdringerig en verontrustend van aard zijn. Ze komen in gedachten of beelden en vaak uit het niets. Deze obsessies kunnen variëren van angst voor besmetting of schade tot zorgen over symmetrie of perfectie, en dan begint de volgende vicieuze cirkel:

1. Aandienen en opdringen van de obsessie: Het begint met een onuitgenodigde obsessieve gedachte of beeld, waardoor aanzienlijke spanning of angst ontstaat. Een persoon kan bijvoorbeeld plotseling bang zijn dat hij de kachel aan heeft laten staan, waardoor er brand kan ontstaan.
2. Spanning en angst: Deze gedachte veroorzaakt een verhoogde staat van angst. De persoon wordt vaak volledig geabsorbeerd door zorgen en deze verontrustende gedachte overheerst grotendeels alles wat er in het hoofd gebeurt.
3. Dwang als reactie: In een poging om deze angst te verlichten, gaat de persoon vervolgens over tot een dwang. Dwanghandelingen zijn repetitief gedrag of mentale handelingen waartoe deze persoon zich gedreven voelt. Zo zie je bijvoorbeeld als reactie op de angst dat de kachel aan blijft staan, dat de persoon de kachel bijvoorbeeld herhaaldelijk kan controleren.
4. Tijdelijke verlichting: In eerste instantie brengt het uitvoeren van de dwang tijdelijke verlichting van de angst. De handeling van het controleren stelt de persoon gerust dat de gevreesde gebeurtenis (zoals een brand) wordt voorkomen. Deze geruststelling is echter vaak wel maar van korte duur.
5. Versterking van de obsessie: Na verloop van tijd versterkt deze opluchting echter de overtuiging dat de dwang nodig is om de gevreesde gebeurtenis te voorkomen, waardoor de kracht van de dwanggedachte wordt versterkt. Dit creëert een zichzelf in stand houdende cyclus waarin de persoon zich gedwongen voelt om het ritueel keer op keer uit te voeren.
6. Voortzetting en escalatie van de cyclus: Elke keer dat de cyclus zich herhaalt, worden de dwanghandelingen vaak tijdrovender en uitgebreider, waardoor het patroon verder wordt verankerd en de dwanggedachten intenser worden.

Het begrijpen van deze cyclus is cruciaal voor het effectief diagnosticeren en behandelen van OCD. Het aanpakken van dwang en doorbreken van deze cyclus omvat bijna altijd therapeutische interventies die gericht zijn op de dwanggedachten (door middel van cognitieve strategieën) en de dwanghandelingen (door middel van gedragstechnieken zoals exposure en respons-preventie). Door deze elementen aan te pakken, kunnen personen met OCD leren hun symptomen te beheersen en de impact van de stoornis op hun leven te verminderen.

De gevolgen van ocd

De gevolgen van OCD zijn niet alleen beperkt tot onze gedachten en gedragingen. Het beinvloedt dikwijls een algehele kwaliteit van leven. Het constante gevoel van angst en de drang om jouw dwangmatige rituelen uit te voeren, kan je uitgeput en geïsoleerd laten voelen.

Vaak ervaart men schuld- en/of schaamtegevoelens. Schuldgevoelens naar de directe naasten die helaas dikwijls meegesleurd worden in het dwangsysteem. Gevoelens van schaamte omdat ze weten dat hun gedrag niet nodig is en soms zelfs een beetje gek kan zijn, maar de behoefte aan zekerheid en veiligheid is zo groot dat ze er niet aan kunnen weerstaan.

Sommigen worden zo geabsorbeerd door hun OCD dat ze niet ( meer) in staat zijn om te werken. Ze zijn al zoveel tijd en energie kwijt aan het zichzelf klaarmaken voor de dag, dat deze dag inmiddels al weer bijna voorbij is. Of de chaos in het hoofd is zelfs zo overweldigend dat ze het niet meer voor elkaar krijgen om zich überhaupt klaar te maken en in een soort passieve staat terecht komen waarin feitelijk niets meer gebeurt.

OCD kan dus een grote invloed hebben op de relaties en contacten die men heeft. Deze komen zeer regelmatig flink onder druk te staan. Voor naasten is het vaak zeer moeilijk en frustrerend om te zien hoe iemand steeds meer in de greep van OCD vast raakt. Bevriende contacten worden minder en minder want daar kan men dikwijls geen tijd voor maken.

Maar ondanks de uitdagingen die OCD met zich meebrengt, is er hoop. Met de juiste behandeling, waaronder therapie en dikwijls ondersteund met medicatie, kunnen mensen met OCD leren omgaan met hun symptomen en desondanks een leven leiden dat vrij is van constante angst en dwang.

Het is belangrijk om te weten dat je niet alleen bent en dat er hulp beschikbaar is.
Praat met een vertrouwde vriend, familielid of professional en zoek de steun die je nodig hebt.

Wil je meer weten over de behandeling van OCD? Ga verder naar deel 2 van deze blog:

Wil je graag concrete educatie, inzichten tools en handvatten zodat je aan de slag kan met het aanpakken van je OCD? Check dan zeker de Masterclass over OCD. In drie bijeenkomsten leer je alles wat je weten moet over ocd!
Krijg meer inzicht in het mechanisme van OCD en de aanpak van dit hardnekkige probleem zodat je het dwangmonster kan leren loslaten.